عرفان منش(۱۳۹۰) با تالیف کتاب مهاجران موسوی
به علل مهاجرت امامزادگان و سادات علوی به ایران و معرفی فرزندان امام هفتم و تبیین زندگانی فرزندان آن بزرگوار پرداخته است.
راستی (۱۳۹۰) به بررسی ولایتعهدی امام رضا (ع) و علل و آثار مهاجرت علویان به شیراز پرداخته است،و ما را از وضعیت علویان در شیراز وچرایی و چگونگی مهاجرت آنان آگاه می نماید .
یحیایی(۱۳۹۰) به نمونه هایی از موضع گیری های آل بویه و سلجوقیان نسبت به مشاهد متبرکه و بررسی دلایل آن و پراکندگی امامزادگان در ایران پرداخته وعملکرد دو حکومت در برخورد با آرامگاههای ائمه را مقایسه کرده است.
کتاب ها و مقالات فوق بیشتر به تاریخ تحولات سیاسی آل بویه پرداخته اند یا در مورد فضائل و احوال امام زادگان و ائمه به طور منفرد پژوهش کرده اندو هر چند در بین این مطالب به وضعیت تعمیر و بازسازی آرامگاه های ائمه اشاره ای جزئی کرده اند،ولی به بررسی چرایی و چگونگی توسعه و تعمیر بارگاه ائمه و امام زادگان در دوره آل بویه نپرداخته اند.لذا پژوهش در مورد چرایی و چگونگی ایجاد و تعمیر و بازسازی اماکن متبرکه شیعیان بسیار مهم می باشد. در این پایان نامه به طور متمرکز به علت توجه آل بویه به ایجاد اماکن متبرکه در ایران و عراق و وضعیت این اماکن قبل از آل بویه پرداخته شده و ضمن بررسی چگونگی و چرایی این اقدامات به تحولات سیاسی آل بویه و نقش آنان در ایجاد و بازسازی و تعمیر مشاهد ائمه در ایران و عراق پرداخته می شود.

فصل دوم

تاریخ سیاسی تشیع از آغاز تا شکل گیری حکومت آل بویه

۲-۱ تاریخ سیاسی تشیع از آغاز تا قیام های علویان:

شیعه ازنظرلغوی به معنی پیرو وانصاراست.واژه شیعه یاعلوی به معنای اخص منحصر درفرزندان حضرت فاطمه زهرا(س)وامام علی(ع)یعنی(حسن،حسین ونوادگان ایشان)بود. ازاینروسادات یافاطمیان یاعلویان نسل امام حسن(ع) را علویان حسنی ونسل امام حسین (ع)راعلویان حسینی وبه طوراخص فرزندان امام موسی کاظم(ع)راعلویان موسوی می خوانند.(جعفری،۱:۱۳۷۳)
ابن خلدون
درمقدمه درالعبرمی نویسد:«شیعه از لحاظ لغوی به معنی یاران وپیروان است،ودراصطلاح فقهاءومتکلمین - اعم ازپسینیان و پیشینیان - بر پیروان علی و فرزندانش(رضی الله عنهم)اطلاق می گردد».(ابن خلدون ،۱:۱۳۷۵/۳۷۶)
اختصاص عنوان شیعه به پیروان ائمه(علیه السلام) توسط پیامبر اکرم (ص) درباره کسانی به کار برده شده است که دوستدار و پیرو عترت و خاندان او هستند.(مظفر،۴۱:۱۳۸۶)دعوت به تشیع وپیروی از ابی الحسن علی (ع) هم از سوی پیامبر در موارد متعدد و به خصوص در هجدهم ذی الحجه در غدیر خم مطرح گردید. (همانجا)
بارحلت پیامبر اسلام (ص) و بوجود آمدن ماجرای سقیفه ازنظر تاریخی با ظهور دیدگاه تشیع مرتبط است، واز این زمان اختلاف بر سر جانشینی پیامبر و بحث خلافت سبب ایجاد جدائی بین مسلمانان گردید. بنابراین سقیفه را باید بعنوان نامی عمومی برای جدائی در میان مسلمانان درنظرگرفت . دراین محل بودکه گروهی طرفدار خلافت ابوبکر و گروهی هم به حمایت از امام علی (ع) برخاستند. به این دلیل جامعه به دو دسته تسنن و تشیع تقسیم گردید. و بین تشیع دسته بندی وجود نداشت.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

شهادت امام حسین(ع)(۱۰محرم سال ۶۱هجری)تشیع راواردمرحله دوم تاریخی خود کرد. در حالیکه اصل اساسی رهبری در تشیع همچنان پابرجا بود،لیکن اختلاف نظرهایی در مورد معیارهای ویژه گزینش رهبرالهی بروز کردکه منجر به ایجاد انشعاب در میان شیعیان گردید.
نخستین جدایی بین تشیع به خاطرتقیّه زین العابدین (ع)توسط مختار ثقفی که امامت را از اعقاب پیامبر از نسل فاطمه (س) و علی (ع)به فرزند دیگر امام علی(ع)، محمد بن حنفیه انتقال داد ، صورت گرفت. (محمدجعفری، ۱۳۷۴: ۲۷)
مذهب شیعی بر سه فرقه منحصر است.(الف)گروهی ازصحابه که زمان حیات رسول الله (ص) به علی (ع) گرایش داشتندو از جانب پیامبر (ص) نام شیعه علی (ع) بر آنها اطلاق شده وامام علی (ع) راواجب الاطاعه از جانب خدا و پیامبر می دانستندومعتقدند ؛ که علی (ع )این مقام را در شایستگی و فضائل خود بدست آورده بودو پیامبر هم درباره امامت وی تصریح کرده است.(رفیعی،۱۱:۱۳۷۳)
(ب)گروه دوم شیعه تفضیلیه هستند که اعتقاد به برتری علی (ع ) داشتند و او را برهمۀ صحابه فضیلت داده ، ولی خلافت ابوبکر و عمررا نیزجائزو روا می دانستند زیرا خودامام علی (ع ) نیز خلافت آنان را پذیرفته بود.
(ج ) شیعه تفضیلیه سبیه که ضمن برتر شمردن حضرت علی (ع )بر تمامی صحابه او را وصی بلافصل پیامبرمی دانستند ، ومعتقد بودند که کسانی که امام علی ( امام علی (ع)ع)را از مقام خود برکنار کردند،کافرند.وامت اسلام پس از پیامبر(ص)چون اطاعت غیر امام علی(ع) را گردن نهادند،ازدین خارج شدند. و بدین دلیل نیز اینان خلفاءثلاثه را سب و لعن می کردندو معتقد بودندکه پس ازامام علی (ع) امامت به اولاد اوامام حسن وحسین(ع)می رسد.سپس هر کسی که از اولاد ، امام حسن وحسین (ع)که با شمشیرخروج کند وعلیه دستگاه خلافت قیام نماید، مردم را به سوی خدا دعوت کند، او امام و جانشین پیامبر است. (دایرهالمعارف تشیع،۱۳۷۳: ۴/۲۷۳)
تمامی فرق شیعی ازاین سه فرقه منشعب شده اند، که همه آنهارامی توان ذیل نامهای ؛ کیسانیه،امامیه اثنی عشری، غلاه ، زیدیه ، اسماعیلیه جمع کرد. (شهرستانی،۱:۱۳۳۵/۱۴۷)
نارضایتی از حکومت خلفای اموی و عباسی در میان ایرانیان و دیگر اقوام تابع اعراب و حتی در میان اعراب ، به دلیل رفتار و عملکرد نادرست و ستم هایی که از سال ها قبل از سوی حکام مذکور در حق مسلمانان و به خصوص علویان اعمال می گردید،و شهادت جانسوز امام حسین (ع)سبب شدکه اعتراض ها به صورت قیام ها و جنبش هایی خونین علیه خلفای اموی وعباسی ظاهر شود ، و روز بروز افزایش یابد.
رهبری این قیام ها درایران وعراق را فرقه های شیعه ، به خصوص زیدی ها برعهده داشتند.چون آنان معتقد بودندکه هرکس از اولاد فاطمه(س) که شجاع وسخی باشد وخروج کند ومردم رابه سوی خود دعوت کند امام است و اطاعت او واجب می باشدو به قیام سیف معتقد بودند.(نوبختی،۱۲۱:۱۳۶۹)
قیام های علویان در عراق و حجاز و سپس در نواحی شرقی و غربی مرکز خلافت عباسی سبب شد تا زمینه های شکل گیری دولت های علوی درایران ، مصر و مغرب(مراکش) فراهم شود.به طوری که قیام زیدبن علی(ع)در سال(۱۲۲ق) ویحیی بن زید در سال( ۱۲۵ق) و قیام های دیگردر دورۀ عباسی باعث ایجاد حکومت علویان طبرستان وسپس دولت شیعی آل بویه گردید.
جنبش ها و نهضت های شیعی ضد خلافت که بی درنگ پس از قیام امام حسین (ع)در برابر امویان پدیدارشد . دردوران امویان با انگیزه خون خواهی شهیدان کربلا شکل گرفتند . اما در دوران عباسیان واکنشی سیاسی در برابر تحولات سیاسی واجتماعی ومذهبی بودند.
شیعیان ناراضی که خلافت را حق خود می دانستند ، در برابر غاصبان منبر پیامبر(ص ) به پیکار برخاستند.افزون برآن بیشتر ناراضیان ، خاصه عراقیان وحجازیان که به دلایل مختلف نسبت به امویان کینه می ورزیدندبه شیعیان پیوستند، و در زیر پرچم ایشان به مخالفت می پرداختند . (دایرهالمعارف تشیع،۴:۱۳۷۳/۲۸۴)
در این میان قیام هارا شیعیان زیدی ، رهبری می کردند.در حالی که امامان شیعه اثنی عشری بعد از شهادت امام حسین (ع) تقیّه پیشه کرده بودند، وبه قیام های خونین معتقد نبودند.بلکه به تقویت شیعه از لحاظ علمی وفرهنگی از یک سو وترویج وگسترش شیعه از سوی دیگر تازمان امام دوازدهم پرداختند که حاصل آن رشد تشیع دوازده امامی ازلحاظ جمعیتی وفقهی در قرن چهارم بود.

۲- ۲ قیام های علویان در دوره خلافت امویان

چنانکه قبلاً گفته شد ، شیعیان بعد از رحلت پیامبر(ص)بادیگر مسلمانان بر سرجانشینی پیامبراختلاف پیداکردند و اختلاف سیاسی وایدئولوژیک شیعه با دستگاه خلافت در دوران عثمان بن عفان(۳۶ق) اوج گرفت . اما شیعیان خودپس ازشهادت امام حسین(ع) دچار انشعاب گردیدند. از نتایج مهم شهادت امام حسین (ع) وقوع قیام های علویان و شیعیان علیه خلافت اموی و عباسی بودکه به بهانه خونخواهی سید الشهداء به وجود آمدند.بعد از قیام مختار ثقفی و توابین علیه حکومت اموی ، شیعیان زیدی از نخستین گروههایی بودند ، که علیه امویان و ظلم و ستم آنان بر شیعه قیام کردند.

جنبش هاونهضتهای شیعی ضد خلافت که بی درنگ پس از قیام امام حسین (ع)در برابر امویان پدیدار شددر آغاز رنگ خون خواهی ازشهدای کربلا داشتنداما سپس به واکنشی سیاسی تبدیل شدندو شیعیان ناراضی که خلافت را حق خود می دانستند در برابر غاصبان جانشینی پیامبر(ص)به پیکار برخاستند . نخستین قیام ها درکوفه و حجاز صورت می گرفت که پس از مدتی به شدت سرکوب می گردیدند.

به دلیل فراهم شدن زمینه برای قیام محل خیزش قیام ها به ایران وبه خصوص نواحی دور از مرکزخلافت مثل ؛ طبرستان وخراسان منتقل گردیدکه سبب روی کارآمدن علویان یعنی حکومت عباسیان وسپس علویان طبرستان گردید که هردو در شعارقدرت رساندن خاندان پیامبر را ادعا می کردند.

به قدرت رسیدن علویان طبرستان و گسترش تشیع در آن نواحی در قرن ۴هجری به قدرت رسیدن آل بویه و تسلط شیعیان برخلافت عباسی را در برداشت.

۲ – ۳ قیام زید بن علی

زید بن علی بن حسین(ع)نخستین کس از خاندان امام علی (ع) بود. که پس از واقعه کربلا برضد بنی امیه قیام کرد ، و درصدد بدست آوردن خلافت بود. (حقیقت، ۲۱۱:۱۳۴۸)اودر دوران هشام بن عبدالملک به سال(۱۲۱ ق)خروج کردو مردم در کوفه با او بیعت کردند . در مورد علل و زمینه های قیام زید، با توجه به شرایط ویژه جامعه آن روزگارو سیاست خلفای اموی دلایل و علل متعددی ذکر گردیده است.از فشار،ظلم و ستم امویان گرفته،تا کفر و الحاد وفساد خلفای آنان وهمچنین تحقیر شیعیان وعلویان از سوی امویان بخشی از دلایل خیزش کسانی همچون زید می باشد . (کریمیان، ۲۶۰:۱۳۸۲) مورخان گرفتن انتقام خون شهیدان کربلا،امر به معروف ونهی از منکرواصلاح وضع جامعه مسلمین را از دیگردلایل قیام زیدمی دانند. (رضوی اردکانی ، ۱۰۸:۱۳۸۴)
زید پس از اینکه مدت زیادی مشغول طرح ونقشه ای برای نهضت بود.سرانجام در سال (۱۲۲ق )به کوفه می رودو بعد از بیعت کوفیان با او و دعوت کردن از زید بن علی برای قیام او می پذیرد ، تا رهبری جنبش را برعهده بگیرد.در مورد تاریخ شروع قیام زید بن علی روایت شده، که قرار اولیه او ومردم کوفه اول صفرسال(۱۲۲ق)بوداما کشته شدن دوتن ازیاران زید واحتمال مسدود شدن راه های ورودی کوفه آنان را وادار کردتاقیام را پیش از موعد مقرر یعنی ۲۳محرم همان سال آغاز نمایند.(اصفهانی،۱۳۸۷: ۱۵۹)
به هر حال باشروع قیام جنگی سخت در گرفت ، و زید به همراه پانصد رزمنده و طرف مقابل با بیش از دوازده هزار مرد جنگی با هم به مدت دو روز وارد نبرد شدند.(یعقوبی،۲:۱۳۷۱/۲۹۸) در همین شرایط سخت بود که بسیاری از باقیمانده سپاه زید بن علی پراکنده شدند و او را رها کردند . (ابن اثیر ، ۷:۱۳۷۱/۳۰۹۳) درعین حال،زید به همراه تعداد بسیار اندک باقی مانده شجاعانه جنگیدند، تا اینکه سرانجام از سوی عباس بن سعید فرمانده سپاه شامیان تیری بر پیشانی زید نشست و او را به شهادت رساند.(همان ، ۳۰۹۳) وی در هنگام شهادت ۴۲ سال داشت،و مدت قیام او از آغاز تا شهادت ده ماه به درازا کشید.(ابن طقطقی،۱۳۸۹: ۱۷۹)
به هرحال،گرچه قیام زید از نظر ظاهری شکست خورد،ولی باعث بیداری وجدان امت اسلامی گردید. به ویژه اینکه پس از وی فرزندش یحیی نیز به دست امویان به شهادت رسیدو باعث خروش شیعیان خراسان شد.(جعفریان،۷۲۳:۱۳۸۹)قیام زید همچنین باعث اتحاد و همبستگی ایرانیان وعراقیان درحمایت ازعباسیان ونابودی امویان گردید. (حقیقت،۲۱۱:۱۳۴۸)

۲- ۴ قیام یحیی بن زید

یحیی بزرگترین فرزند زید بن علی بود.(حقیقت،۲۱۸:۱۳۴۸) وی در سال( ۱۰۷ق) در مدینه متولد شد . یحیی را فردی عالم ، با تقوی ، اهل معرفت ، شجاع ودارای شخصیتی درخوراحترام معرفی کردند. اونسبت به ائمه (ع)به ویژه امام صادق(ع) و امامت او اعتراف و اقرار داشت.از آن سوی،امام صادق (ع)نیزاورابسیاردوست داشت وپس ازشهادت اوبه شدت بروی گریست .(رضوی اردکانی، ۱۳:۱۳۸۹)
پس از کشته شدن زیدبن علی بن حسین (ع)درکوفه پسرش یحیی بن زید به خراسان رهسپار گردید.(حقیقت،۲۱۸:۱۳۸۴) گرچه قیام نهایی و سرنوشت ساز یحیی درجوزجان خراسان و در سال (۱۲۵ق) به وقوع پیوست.(فیاضی،۱۳۹۰: ۱۶۷) اما آغاز ومقدمات قیام وی به چند سال قبل از این زمان بر می گردد. گرچه یحیی در هنگام کشته شدن پدرهنوز جوانی کم تجربه بود.(زرین کوب،۳۶۲:۱۳۷۱) اما بعنوان قائم مقام پدرش طلوع و ظهور کرد وبه علت نامساعد بودن اوضاع وشدت عمل امویان در سرزمین های عربی میدان عمل خود را درایران وخراسان قرار دادودعوتش را از کوفه تا بلخ انتشار داد. (تشید،۱۳۸۵: ۷۵) در آن موقع خراسان هم از لحاظ جغرافیایی به دلیل دوری ازمرکزخلافت دمشق وکوفه وهم به لحاظ اجتماعی یعنی وجود مخالفان دولت اموی در آنجا برای قیام مساعد ومناسب بود.
از قرائن وشواهد تاریخی، چنین بر می آید؛ که هدف و ا نگیزه قیام یحیی بن زید احتمالاً همان علل وعواملی که باعث جنبش پدرش به سال( ۱۲۲ ق)در کوفه گردید. سبب قیام شد،و علاوه بر آنها گرفتن، انتقام خون پدرش ازامویان و احساس مسئولیتی که نسبت به وصیت پدرش داشت ، هدف و انگیزه قیام یحیی گردید. (مسعودی،۲۱۶:۱۳۴۷)
یحیی مدتی در خراسان به فعالیت های خود پرداخت اما توسط جاسوسان دستگیر و زندانی شد، ولی پس از مدتی مورد عفو ولید خلیفه اموی قرار گرفت و به دستور او از زندان آزاد گردید.(اصفهانی،۸۰:۱۳۷۸) یحیی پس از رهایی از زندان باتهیه تدارکاتی و طرفدارانی عزم جنگ با عمروبن زراره حاکم نیشابور کرد، و او را شکست داد. (میرخواند، ۵:۱۳۸۵/۲۴۸۵)جنگ نهایی و سرنوشت ساز یحیی بن زید با گماشتگان اموی در خراسان درمنطقه هرات و در نزدیکی قریه جوزجان، به وقوع پیوست، و به مدت سه روز باشدت تمام ادامه یافت، اما نهایتاً او کشته شدوبسیاری از یارانش هم کشته شدند.(یعقوبی، ۲:۱۳۷۱/۳۰۶)

۲- ۵ قیام های علویان در دوره ی خلافت عباسیان

پس از اینکه عباسیان با مطرح کردن شعار «الرضا من آل محمد» توانستند گروه های معارض و مخالف اموی را به زیر پرچم خود درآورند،و سبب انقراض خلافت اموی در سال (۱۳۲ق) شوند فرزندان امام علی(ع) که تصور می کردند منظورعباسیان از به خلافت رساندن آل رسول(ص) فرزندان علی(ع)و فاطمه(س)می باشدو به همین دلیل با آنان همکاری کردند.بابه قدرت رسیدن عباسیان سر به شورش برداشتند.
نخستین قیام علوی درروزگارعباسیان همزمان با خلافت منصور عباسی ، قیام محمدبن عبدالله بن حسن معروف به نفس زکیه درسال(۱۴۵ق)در مدینه بود.(مسعودی، ۳۰۶:۱۳۴۷)
چون عباسیان در این زمان مشغول هموار کردن مشکلات سیاسی و سرکوب کردن عاملان اموی و از میان بردن،مدعیان دیگر چون عبدالله بن علی و ابومسلم بودند. فرصت مناسب را برای مقابله با محمد نیافتند،در نتیجه کار او بالا گرفت.و درحالی که مخفیانه به هدایت مبلغان خود مشغول بود، گروه بسیاری از مردم و بزرگان مکه ومدینه را به خلافت خویش متمایل کرد. محمد و برادرش ابراهیم تصمیم گرفتندهر دو در یک زمان و در دو منطقه قیام کنند تا منصور نتواند در دو جبهه به پیکار پردازد. بنابراین ابراهیم برای نشر دعوت به بصره رفت و خیلی زود بصره را تصرف کرد.(یعقوبی،۲:۱۳۷۱/۳۷۶وابن اثیر ، ۸:۱۳۸۰/۳۵۳۳) همزمان با این پیروزی فقیهان و بزرگان را ابراهیم حمایت کردند. منصور سپاهی به فرماندهی،عیسی بن موسی به نبرد محمد که قیام را زودتر از موعد شروع کرده بود،فرستاد.در طی جنگ خونین در مدینه در رمضان (۱۴۵ق) محمد شکست خورد و کشته شد.
تقریباهمزمان با این حوادث برادر دیگر محمد بن عبدالله بن حسن،ابراهیم بن عبدالله محض مشهور به«قتیل باخمری»که در بصره دست به قیام زد.(اصفهانی،۱۳۸۷: ۳۱۴)او در باخمر نزدیک کوفه کشته شد. پس ازسرکوب این دوقیام بزرگ که می رفت دولت نوبنیادعباسی رابراندازد ، مدتها حرکت نظامی مهمی بر ضد عباسیان در قلمرو خلافت شرقی رخ نداد. و شدت عمل عباسیان در حق علویان و ائمه به شدت افزایش یافت.
در روزگار خلافت هادی،والی مدینه بر طالبیان بسی سخت گرفت.در همین ایام برخی از شیعیان که حج می گذاردنددر مدینه با«حسین بن علی بن حسن مثلث بن حسن بن حسن بن علی (ع)»از علویان مشهور مدینه دیدارکردند.(کاظمی پوران،۱۵۲:۱۳۸۰)
به دلیل تعدیات هادی عباسی ووالیان او حسین بن علی دست به قیام زد.وبا عباسیان به جنگ پرداخت،ولی او وبسیاری از طالبیان به شهادت رسیدند. چون حسین بن علی در فخ پیکار کرد به«صاحب فخ»مشهور شد.(۱۶۹ ق)(خضری، ۴۲:۱۳۷۸)