مشهد زیارتی‌ترین شهر ایران و تکامل یافته روستائی کوچک به نام سناباد است که در آغاز سده سوم هجری پس از شهادت حضرت امام رضا (ع) و خاک‌سپاری آن امام همام در کاخ حمید بن قحطبه در سال ۲۰۳ هجری به تدریج به صورت شهری مذهبی و زیارتی درآمد. در داستان‌های ملی ایران بنای اصلی شهر توس را به جمشید و تجدید بنای آن را به توس، پهلوان و سپهسالار ایرانی نسبت می‌دهند. توس در زمان خلافت عثمان به‌طور کامل توسط اعراب فتح شد. در دوره‌ی اسلامی این منطقه بخشی از ولایت توس به مرکزیت شهر تابران بود که آبادی‌های سناباد و نوقان که بخشی از مشهد کنونی هستند را نیز در برمی‌گرفت. در دوران حکومت هارون عباسی، حمید بن قحطبه طلائی والی خراسان بود که کاخی در باغی واقع در بیش از صد کیلومتری سناباد داشت. در بهار سال ۱۹۳ هجری قمری، هارون که برای سرکوب شورشی عازم سمرقند بود، در نوقان بیمار شد و بنا به وصیتش او را در آن باغ دفن کردند. چند سال بعد در دوران خلافت مامون، در ۲۰۲ هجری قمری، امام هشتم(ع) به شهادت رسیدند و مأمون پیکر مبارک ایشان را نزدیک قبر هارون به خاک سپرد. از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معنی «محل شهادت رضا» و به اختصار مشهد نام گرفت. پس از حمله‌ی مغولان مردم شهر ویران‌شده‌ی توس به مشهد مهاجرت کردند و شهر توسعه پیدا کرد. مشهد در زمان حکومت نادرشاه افشار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و به شدت مورد توجه قرار گرفته و توسعه یافت(خرسانی احمدی،۱۳۸۸).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

یکی از سیاحان اروپایی که در سال ۱۸۲۲ میلادی به مشهد مسافرت کرده مجموع این شهر را ۳۲ محله معرفی نموده است. به رغم آن صنیع الدوله در سال ۱۳۰۰ هـ.ق می نویسد: شهر مشهد در این زمان شش محله بزرگ و ده محله کوچک دارد که محلات بزرگ آن شامل خیابان علیا، خیابان سفلی، سراب، عیدگاه، چهارباغ و نوغان و محله های کوچک: پاچنار، ارگ، سرسوق، سرحوضان، جدیدها، مرویها و… بوده است.
روی هم رفته از شش محله سراب، سرشور، عیدگاه، پایین خیابان ،نوغان و بالا خیابان، دو محله نوغان و سراب قدیمی تر از بقیه هستند. محلات سرشور و عیدگاه هم از نظر قدمت پس از نوغان و سراب قرار دارند.^[۱۲]
نام مشهد
واژه مشهد به معنی شهود، حضور و شهادتگاه است و به این معانی به واژه «مشاهد» جمع بسته می شود. واژگان «مشهد» و «مشاهد» در عرف و اصطلاح سده ۳ هـ.ق، بر قبور ائمه و اولیاء و رجال اطلاق می شده است، چنان که در آن زمان، مشهد مرغاب در فارس، و مشهد میهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) و مشهد توس یا مشهد رضوی در خراسان، وجود داشته است. علی بن موسی الرضا (ع) پس از شهادت به دست مأمون عباسی در سال ۲۰۲ هـ. ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن، به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.
گفتنی است که نام مشهد اولین بار توسط سلطان محمود غزنوی به این شهر داده شد. مشهد واژه مختصرمشهد الرضا و به معنی محل و مکان شهادت و نام شهری است که به مرکزیت مدفن امام رضا(ع) در سناباد شکل گرفت و در تاریخ ۸/۸/۱۳۸۸ سالروز تولد علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان، توسط رئیس جمهور وقت و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مشهد رسماً به عنوان پاییتخت معنوی ایران برگزیده شد.^[۱۳]
مشهد شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی و در بلندی ۹۷۰ متری از سطح دریا و در ۹۶۴ کیلومتری تهران قرار دارد و کشف رود از ۵ کیلومتریش می گذرد. این رود و شاخه هایش نقش مهمی در اقتصاد شهر مشهد دارد.
شهر مشهد در انتهای جنوبی دشت توس، قرار گرفته که نزدیکترین کوه، کوه معجونی است که با شهر ۴ کیلومتر فاصله دارد و رشته کوه هزار مسجد در شمال شرقی و رشته کوه بینالود در غرب و جنوب غربی آن قرار دارد. و این شهر از شمال به شهرستان کلات و از شمال غربی به شهرستان درگز و از غرب به شهرستان چناران و نیشابور و از شرق به شهرستان های سرخس و تربت جام و از جنو و جنوب غربی به شهرستان فریمان و تربت حیدریه محدود می شود.
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ این شهر با ۲،۴۱۰،۸۰۰ نفر جمعیت دومین شهر پر جمعیت ایران پس از تهران است(قصابیان،۱۳۸۴).
شهر شیراز
شیراز یکی از از قدیمی ترین شهرهایی است که مدتهامرکزیت ایران را داشته است اکثر جهانگردان دنیا ز شیراز گذشته و در باره آن مطالب زیادی نوشته اند و همه متفق القول شیراز را از شهرهای آباد و زیبا و مرکز تمدن دانسته اند،از خلق و خوی مردم، آب و هوا و شعرا و فضای آن دیار یاد کرده اند بنای این شهر را به فارس ابن طهورث نسبت می دهند ولی شهرت و اهمیت آن از دوران اسلام به بعد روبه فزونی نهاده است. شهر شیراز به عنوان کلان شهر منطقه جنوب ایران و مرکز استان فارس در مختصات جغرافیایی ۲۷’۷` و ۱۳’۳۶` عرض شمالی و عرض جغرافیایی ۵۰’ ۲۷` و ۵۵’ ۳۰` دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد. ارتفاع آن از سطح آب های آزاد۱۵۴۰ متر مربع است(جعفری،۲۴:۱۳۷۴). شیرازبه دلیل داشتن آب و هوایی مناسب از زمان قدیم به شهر گل وبلبل مشهور بوده و با داشتن شاعران نامی همچون حافظ و سعدی، سالیان متمادی است که این شهر در دل مردم ایران جای گرفته است.در طول تاریخ به خاطر موقعیت استراتژیکی و آب و هوایی مناسب، حکومت های زیادی به این شهر آمده اند و آثار و یادگار های زیادی را از خود به جای گذاشته اند که شامل آثار تاریخی ، باغها، منازل، مقبره ها و غیره که شیراز را به شهری تاریخی و زیبا تبدیل کرده است این شهر با دارا بودن فضاهای تاریخی منحصر به فرد یکی از مراکز گردشگری در سطح ملی و بین المللی در ایران است. این شهر به دلیل نزدیکی به مرکز فرهنگی ایران و تخت جمشید هر ساله میزبان تعداد زیادی گردشگر داخلی و خارجی است و همچنین این شهر دارای آثار مذهبی فراوانی است که معرفترین آنها آرامگاه شاه چراغ است که بنا به اعتقادات شیعیان احمد ابن موسی کاظم، پسر ارشد موسی کاظم و محمد بن موسی، برادران امام رضا در آن به خاک سپرده شده اند که این بنا در دوره اتابکان فارس در سده ششم هجری قمری ساخته شده است.
شکل شماره ۱-۳ : موقیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
شهرقم
مختصات جغرافیایی شهر قم در حرم مطهر حضرت معصومه(س) که تقریبا در مرکز جقرافیایی شهر قرار گرفته، دقیقا برابر با ۱۵"۳۵ ۵۰ درحه شرقی و “۳۰ ۳۸ ۳۴ عرض شمالی است(شکل ۱) (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان قم،۳:۱۳۸۳). این شهر در چند دهه اخیر از لحاظ مذهبی و به خاطر حضور معنوی مراجع عظام شیعه، به مهمترین پایگاه مذهبی جهان تشیع تبدیل شده است. شهر قم به عنوان دومین مرکز زیارتی کشور، پس از مشهد، دارای توانمندی های گردشگری با کارکرد های مذهبی – زیارتی ارزشمندی در سطح ملی و بین المللی است. مهمترین و شاخص ترین جاذبه های گردشگری قم، که هر روزه مورد بازدید تعداد زیادی از گردشگران و زائران داخلی و خارجی قرار می گیرند، عبارت اند از حرم مطهر حضرت معصومه(س)، و مسجد مقدس صاحب الزمان(جمکران).
شهر قم دارای گنجینه هایی نفیس از آثار هنری و معماری اسلامی – ایرانی است که همواره بر تارک مشاهده متبرک جهان تشیع می درخشد، که از آن جمله می توان به مواردی از قبیل حرم مطهر حضرت معصومه(س)، صحن های آیینه و طلای حرم مطهر،مسجد صاحب الزمان (جمکران)، معماریحوزه علمیه قم، مسجد جامع قم، گنبد های سبز(امامزاده)، منزل آیت اله بروجردی و جز اینها اشاره کرد. این جاذبه ها به خاطر اهمیت و نقش مذهبی – زیارتی شان، ساختار و کارکد گردشگری مذهبی شهر و منطقه قم را تحت تاثیر کامل خود قرار داده اند و در وقع تمام افتخار و شهرت قم مدیون همین مکان هاست. افزون بر اینها بیش از ۴۰۰ امام زاده و مکان زیارتی دیگر نیز در قم وجود دارد.
با وجرد تسلط آب های گرم و خشک در استان قم، جاذبه های طبیعی گسترده و منحصر به فردی نیز در این استان مشاهده می شوند که می توانند برای گردشگران و به ویژه گردشگران خارجی، جذاب باشند. از جمله اینهاست، پارک ملی کویر، با بیش از ۶۰۰ هزار هکتار مساحت در شمال شرق قم که از بزرگترین و مهمترین مناطق اکولوژکی ایران است و از تنوع گونه های حیوانی و گیاهی در جهان کم نظیر است (کاظمی زاده و همکاران:۷،۱۳۸۸).
شکل۲-۳: موقعیت شهر قم در استان قم و ایران
واز دیگر شهرهای مذهبی می توان به شهر ری که بیشتر به خاطر وجود بارگاه عبدالعظیم حسنی در آن بوده است. به طوری که تا سالها پیش از آن به شاه عبدالعظیم یاد می شود ضمن اینکه این شهر از قدیمیترین مناطق کشور نیز بشمار رفته . آثار باستانی فراوانی را در خود جای داده و همچنین تعداد زیاذی امام زاده می باشد که علیرغم شهرت تاریخی و باستانی آن به عنوان یک شهر مذهبی شناخته می شود.وهمچنین شهر باستانی شوش از مراکز تمدن قدیم و از معروفترین شهرهای دنیا در گذشته بوده و به دلیل وجود آرامگاه دانیال نبی این شهر به عنوان یک شهر مذهبی شناخته می شود که توجه کمی به آن مبذول شده است.
فصل چهارم
بررسی تطبیقی گردشگری مذهبی در کلان شهرهای مذهبی ایران
۱-۴- مشهد
۱-۱-۴- ویژگی های آماری و جمعیتی گردشگری مذهبی ورودی
تعداد و ویژگی های گردشگری مذهبی مشهد
برآورد تعداد زائران و گردشگران کلانشهر مشهد با توجه به آمار قابل استناد پایانه مسافربری، راه آهن و فرودگاه به علاوه درصد تعمیمی در زمینه تعداد وسایل شخصی که در مبادی ورودی و خروجی انجام گرفته و این روند برای یک دوره ده ساله از ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ برآورد گردیده است. از آنجا که شمای کلی از تعداد گردشگران در سال های مختلف به خصوص از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۰ به دست دهیم (سقایی، ۱۳۹۰) نمودار ۱-۴ نشان دهنده تعداد گردشگران در سال های ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ به علاوه دوره ده ساله ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۰ می باشد.
نمودار ۱-۴ : تعداد زائران ورودی به کلان شهر مشهد از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۰
سفر و مسافر
جدول ۱-۴ : مسافر داخلی