رانت نفتی موجب شکل گیری گروه های رانت‌جو از یک سو و حاکمیت نگاههای کوته نگرانه در نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع از سوی دیگر می‌شود و این دو عامل نهایتا به انحراف منابع به سوی گروه های رانت‌جو و ترجیح مولدها بر غیر مولدها می انجامد. در این تحقیق تلاش بر این است که هر دو مکانیزم ذکر شده بررسی شود و در نهایت با لحاظ شرایط وفور منابع که در اینجا به صورت شوکهای مثبت نفتی مصداق پیدا می‌کند، تبیینی برای منطق و ساز و کارهای ترجیح بخشهای غیر مولد بر مولد در اقتصادهای رانتی در حال توسعه و روش های کنترل و مهار این ساز و کارها ارائه گردد و سرانجام پیشنهادهایی برای آینده نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع در ایران مطرح شود.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
مرور ادبیات موضوع و سوابق مربوط
مایکل راس در مقاله‌ای بسیار مهم که در سال ۲۰۰۳ به رشته تحریر درآورده (راس، الف۲۰۰۳)، ساز و کار تاثیرات مثبت و منفی درآمدهای ناشی از منابع طبیعی بر شاخص های توسعه در کشورهای در حال توسعه را تبیین می‌کند و چارچوب نظری مستحکمی برای تبیین مکانیزم های فوق از منظر آموزه‌های اقتصاد توسعه ارائه می‌دهد. راس با بهره‌گیری از روش تحلیلی-کمی در نهایت بیان می‌کند که ثروت منابع طبیعی از خلال سه ساز و کار متفاوت اثر رانتی، اثر سرکوبی و اثر نوسازی بر شاخص های توسعه اثر می‌گذارد. در تبیین راس، اثر رانتی خود دارای سه مولفه اثر مالیات، اثر مخارج و اثر تشکیل گروه های اجتماعی است.
از نظر میک مور(مور،۲۰۰۷) سوال اساسی چیستی عوامل تعیین کننده افق حاکم بر نگاه دست اندرکاران نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع است. او بر اساس یک روش تجربی و بر مبنای یک استقراء تاریخی نتیجه می‌گیرد که:"اینکه دولتها پولشان را از چه طریقی به دست می‌آورند، بدین دلیل مهم است که بر افق دید آنها تاثیر می‌گذارد. ثروت بادآورده، در غیاب ترتیبات نهادی توسعه گرا، لاجرم به افق دید کوتاه مدت می انجامد.”
در مقاله هوتن شامبیاتی(شامبیاتی،۱۹۹۴) مساله اصلی، مکانیزم های شکل‌گیری گروه های ذینفع رانت‌جو در اقتصادهای رانتی است. شامبیاتی با رویکردی تحلیلی- تاریخی، اعمال سیاستهای حامی پروری و تشکیل گروه های حامی- پیرو را عامل اصلی رشد و تقویت گروه های دینفع دانسته و به بیان ساز و کارهای شکل گیری این گروه ها در اقتصادهای رانتی و به ویژه در مواجهه با شوکهای نفتی می‌پردازد.
جعفر خیرخواهان در پایان نامه دکترای خود(خیرخواهان،۱۳۸۲) این سوال اساسی را مطرح می‌کند که رونق نفتی چگونه منجر به پیدایش و تحول گروه های رانت‌جو شده و متقابلا پیدایش این گروه ها با چه ساز و کاری به انحراف در تخصیص منابع می انجامد و نقش نهادها و قدرت و ضعف آنها در این زمینه چیست؟ سپس نویسنده با رویکردی تاریخی و بر اساس آموزه‌های مکتب نهادگرایی به مقایسه و تبیین روندهای فوق در دو کشور نفتی ایران و نروژ پرداخته و اهمیت وجود نهادهای قدرتمند را در جلوگیری از انحراف منابع نشان می‌دهد.
مساله اساسی در پایان نامه کارشناسی ارشد خانم مستوره فطرس(فطرس،۱۳۸۸) چگونگی تاثیر رانت نفتی بر سرمایه اجتماعی است. فطرس برای یافتن پاسخ این سوال به جستجوی مکانیزم های تاثیر رانت نفتی بر دموکراسی از یک طرف و رابطه دموکراسی و سرمایه اجتماعی از سوی دیگر می‌پردازد. او سپس با بهره گرفتن از رویکردی تحلیلی- تاریخی و بر مبنای الگویی نظری بر اساس آموزه‌های مکتب نهادگرایی و با الهام از مقاله‌های راس(راس،الف و ب۲۰۰۳) برای تبیین رابطه رانت نفتی و دموکراسی، به ارائه چارچوبی برای تبیین رابطه دموکراسی و سرمایه اجتماعی می‌پردازد و نتیجه می‌گیرد که در صورت فقدان نهادهای قدرتمند توسعه‌ای، رانت نفتی از طریق تخریب سرمایه اجتماعی به تضعیف و نهایتا تخریب دموکراسی منجر می‌شود.
الگوهای متفاوتی از پیامدهای ضد توسعه و به ویژه ضد تولید رانت نفتی و ساز و کارهای تاثیر رانت نفتی بر تشکیل گروه های حامی- پیرو در کارهای امیر محمد حاجی یوسفی(حاجی یوسفی،۱۳۸۳)، مشتاق حسین خان(حسین خان،۱۳۸۶)، محمد خضری(خضری،۱۳۸۴)، محسن رنانی(رنانی،۱۳۸۷)، خسرو دهقانی(دهقانی،۱۳۸۸) و احمد علوی(علوی،۱۳۸۸) تبیین شده است.
فرضیه‌ها یا سوالات تحقیق
سوال مبنایی و اساسی این تحقیق این است که چرا در بزنگاههای وفور منابع مانند مقاطع بروز شوکهای نفتی، از منظر نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع در اقتصادهای رانتی، بخشهای غیر مولد نسبت به مولدها در اولویت قرار می‌گیرند و سیاستهای اعمالی و منابع تخصیصی به نفع غیر مولدها و به زیان گروه های مولد تغییر جهت می‌دهند؟
در راستای پاسخگویی به سوال محوری فوق، باید به سوالات دیگری پاسخ داد:
رانت نفتی چگونه بر افق نگرش و سیاستهای انتخابی توسط نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع تاثیر می‌گذارد؟
افق نگرش کوته نگر چگونه بر عملکرد بخشهای مولد و غیر مولد اقتصاد اثر می‌گذارد؟
رانت نفتی از طریق چه مکانیزم هایی منجر به شکل گیری گروه های ذینفع رانت‌جو و انحراف تخصیص منابع به سمت آنها می‌شود؟
اهداف تحقیق
هدف محوری این تحقیق، آسیب شناسی تجربه توسعه در کشورهای نفتی به طور کلی و به عنوان نمونه مشخص، ایران، در دورانهای شکوفایی درآمد نفتی و ارائه راهکارهایی برای خروج از این شرایط است.
همچنین در راستای نیل به هدف اساسی فوق، اهداف زیر هم در خلال این تحقیق قابل ردیابی است:
تبیین علل اولویت بخشهای غیر مولد بر مولد از منظر نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع به هنگام وقوع شوکهای نفتی در اقتصادهای رانتی در حال توسعه
بررسی نقش رانت نفتی در تشکیل گروه های ذینفع رانت‌جو و نقش این گروه ها در انحراف نظام تخصیص منابع در اقتصادهای رانتی در حال توسعه
تببین نقش رانت در اعمال سیاستهای کوته نگرانه به عنوان یک عامل ضد توسعه در هنگامه‌های بروز فرصتهای توسعه‌ای مانند شوکهای مثبت نفتی
تبیین نقش یک ساختار نهادی شفاف و قانونمند با تکیه بر سازمانهای سیاسی “تولید” محور در جلوگیری از انحراف تخصیص منابع به سمت گروه های رانت‌جو در هنگامه وفور منابع
روش تحقیق
روش این تحقیق توصیفی- تجربی- تاریخی است. متغیرهای مهم در این تحقیق “رانت نفتی” و “سهم بخشهای مولد و غیر مولد در تخصیص منابع” هستند که به روش کتابخانه‌ای بررسی و شاخص سازی می‌شوند.
برای شاخص سازی متغیرهای مذکور از متغیرهای کمکی زیر استفاده خواهد شد :
شاخص رانت نفتی: سهم صادرات نفت خام در درآمد ملی
شاخص سهم بخشهای مولد و غیر مولد در تخصیص منابع: سهم ارزش افزوده بخشهای تولید و خدمات ( به ویژه خدمات واسطه‌گری) در تولید ناخالص ملی، حجم معاملات سوداگرانه و نقدینگی سوداگرانه نامرتبط با تولید ناخالص ملی
تعریف واژگان کلیدی
رانت: بر مبنای چارچوب نظری ارائه شده توسط مایکل راس، رانت به درآمد حاصل از هر نوع امتیاز یا حقوق اقتصادی ویژه‌ای اطلاق می‌شود که افراد یا گروه های همسود صاحب نفوذ به صورت قانونی یا غیر قانونی از طریق تحت تاثیر قرار دادن سیاستمداران، قانونگزاران یا مجریان به دست می‌آورند(رنانی و خضری، ۱۳۸۳: ۱۵).
گروه های ذینفع یا ذی‌نفوذ: مجموعه‌ای از افراد هستند که برای دنبال کردن منفعت مشخصی گرد هم می‌آیند و با ایجاد سازماندهی تلاش می‌کنند احتمال دست‌یابی به اهداف مورد نظر خود را بیشتر کنند(فطرس، ۱۳۸۸)
حامی پروری[۱] : رابطه‌ای ساختاری میان حامی[۲] و پیرو[۳] است. حامی از کلمه اسپانیایی پاترون به معنی بالادست یا فرد صاحب قدرت گرفته شده است. پیرو یا کارگزار، به معنی عامل زیردست، کسی است که به حامی خود خدمت می‌کند و در مقابل منافع اقتصادی و سیاسی می‌برد.
مراجع فصل
حاجی یوسفی، امیر محمد،۱۳۸۳، “دولت رانتیر و بی ثباتی در ایران” ، مجله فرهنگ اندیشه، سال سوم، شماره یازدهم ، پاییز ۱۳۸۳
حسین خان، مشتاق،۱۳۸۶، “رانتها ، رانت‌جویی و توسعه اقتصادی” ، ترجمه : محمد خضری، پژوهشکده مطالعات راهبردی ،۱۳۸۶
خضری، محمد،۱۳۸۴، “تحلیل نهادی فساد اداری” ، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال هشتم، شماره ۳(پیاپی ۲۹)، پاییز ۱۳۸۴
خیرخواهان، جعفر،۱۳۸۲، “رونق نفتی، افزونه جویی و نقش نهادها: بررسی موردی ایران و نروژ “، پایان نامه دکتری ، به راهنمایی دکتر حمید رضا برادران شرکا، دانشکده اقتصاد ، دانشگاه علامه طباطبایی ، ۱۳۸۲
دهقانی، خسرو،۱۳۸۸، “سرمایه اجتماعی، دولت اسلامی و پلورالیسم اجتماعی” ، دو ماهنامه چشم انداز ایران، شماره ۵۵ ، اردیبهشت و خرداد ۱۳۸۸
رنانی، محسن،۱۳۸۷، “نفت، سرمایه اجتماعی و امتناع توسعه” ، روزنامه سرمایه، ویژه نامه همایش ضرب آهنگهای صد ساله نفت ایران، شماره ۸۶۸ ، ۱۹ آبان ۱۳۸۷
رنانی، محسن و خضری، محمد،۱۳۸۳، “رانت‌جویی و هزینه‌های اجتماعی آن” ، مجله نامه مفید ، سال سوم ، شماره ۴۵ ، آذر و دی ۱۳۸۳
علوی، احمد،۱۳۸۷، “اقتصاد رانتی و معمای دموکراسی” ، دو ماهنامه چشم انداز ایران ، شماره ۵۴ ، اسفند ۱۳۸۷ و فروردین ۱۳۸۸
فطرس، مستوره،۱۳۸۸، “تجزیه و تحلیل تاثیر رانت نفتی بر سرمایه اجتماعی” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، به راهنمایی دکتر فرشاد مومنی ، دانشکده اقتصاد ، دانشگاه علامه طباطبایی ، ۱۳۸۸
Moore, Mick,2007, “How Does Taxation Affect The Quality of Governance?” , IDS Working Paper 280, April 2007
Ross, Micheal,2003a, “How National Resources Influence Civil War? A Medium-N Analysis”, Department of Political Science, UCLA, January 2, 2003a
Ross, Micheal,2003b, “National Resources and Civil War: An Overview ”, Department of Political Science, UCLA, August 15, 2003b
Shambayati, Hootan,1994, “The Rentier State , Interest Groups and The Paradox of Autonomy , State and Business in Turkey and Iran”, Comparative Politics ,No26,1994,pp:307-333
فصل دوم
رانت نفتی ، کوته نگری و ساز و کارهای تاثیر بر دیالکتیک عرضه-تقاضای رانت
