قدر: تعلق اراده ذاتی به اشیا در اوقات مخصوص آنها (۶)
حکم:‌ اسناد چیزی به چیز دیگر به ایجاب یا به سلب (۷)
در بیت صنعت تصدیر (رد العجز علی الصدر) وجود دارد. /بین قضا و قدر و عزم و حکم صنعت مراعات النظیر وجود دارد.
معنی بیت: قضا و قدر و سرنوشت تغییرناپذیر از فرمان و امر او یک ذره جدا نیست (یا در مقابل امر او ناچیز است) اراده و همت پادشاه را دقت کن که اراده با سرنوشت هم مرام و مأنوس گشته است.
۲۱)در جهان همت او تنگ نشست از پی آنک همتش سخت بزرگ است و جهان مختصرست
نظیر این مضمون را سنایی درباره حضرت علی (ع) می فرماید:
تنگ از آن شد بر او جهان سترگ که جهان تنگ بود ومرد بزرگ (۸)
معنی بیت: جهان به این گستردگی که گنجایش همت و اراده پادشاه را نداشت تنگ شد، زیرا که همت ممدوح بسیار بزرگ است. و جهان در مقابل آن کوچک و خیلی ناچیز است.
۲۲)صاعقه گر حذری می کند از هیبت او بده انصاف درین باب که جای حذرست
صاعقه: عربی، برقی که از ابر بر زمین می افتد، پاره آتش هلاک کننده که از آسمان فرود آید، با بانک سخت خاقانی گوید:
صاعقه به باغ عمرم برگذشت نه درش ماند و نه پرچین ای دریغ
(فرهنگ لغات و تعبیرات)
در بیت نوعی صنعت تصدیر (رد العجز علی الصدر) و همچنین صنعت اغراق وجود دارد.
معنی بیت: اگر رعد و برق آسمان در برابر شکوه و ابهت و صلابت او احتیاط می کند، منصف باش و فلک را سرزنش مکن، چونکه در مقابل صلابت پادشاه جای احتیاط و ترس است.
۲۳)فرّ او بین و مشو شیفته پرّ همای کان کله گوشه به سایه به از آن بال و پرست
همای: مرغ افسانه ای سعادت که سایه او بر هر که بیفتد خوشبخت خواهد شد. گویند خوراک این مرغ استخوان است.
سنایی گوید:
دین به دنیا مده که هیچ همای ندهد پر به پرنیان و پرند (۹)
بین فر و پر، همای، سایه، کله و بال و پر مراعات النظیر وجود دارد.
معنی بیت: شکوه و سایه دولت پادشاه، را دقت کن و به پر زیبای پرنده همای، عاشق و شیدا مشو، که گوشه تاج پادشاه (یا ممدوح) از آن بال و پر پرنده هما بهتر و زیباتر است.
۲۴)هر مثالی که نه القوه لله بروست حکم آن در همه آفاق هبا و هدرست
مثال: فرمان و حکم
خاقانی گوید:
از مثال شه امید مرده من زنده گشت روح را برهان احیا بر نتابد بیش از این
(فرهنگ لغات و تعبیرات)
هبا:‌ گرد و غبار هوا که در مسیر نور آفتاب وقتی که در روزنه ای تابد، دیده می شود. مسعود سعد سلمان می گوید:
ساقط شدست قوت من پاک، اگرنه من بر رفتمی ز روزن این سمج با هبا (۱۰)
معنی بیت: هر امر و فرمانی که به غیر از قدرت خداوندی بر پادشاه داده شود، آن حکم و فرمان در تمامی نقاط جهان مانند گرد و غبار بی ارزش ناچیز و نابود شدنی است.
۲۵)گرد میدان ورا خاصیتی خاست چنانک در هر آن دیده که بنشست شفای بصرست
بین گرد، دیده، شفا و بصر مراعات النظیر وجود دارد.
بین خاستن و نشستن طباق وجود دارد.
معنی بیت:‌در گرد و غبار میدان از وجود پادشاه ویژگیها و مزیتهایی پیدا شد که در هر چشم نشست باعث التیام و بهبود چشم ها گشت. (یعنی گرد وغبار میدان جنگ پادشاه شفابخش، دیده شده است)
۲۶)زه ره‌ای شاه جهانبخش که در نوبت تو عدل را چاشنی سکه عدل عمرست
عدل عمر:‌ در میان اهل سنت و مسلمانان نخستین، خلیفه دوم عمربن الخطاب به عدالت جویی و دادگستری شهرت بسیار داشته است. و عدل عمر، ضرب المثل بوده است.
سنایی می گوید:
گاه وصّافی برای وقف وادرار و عمل با عمر در عدل، ظالم را برابر کرده اند (۱۱)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

عدل عمر به صورت ضرب المثل درآمده است و دهخدا در امثال و حکم به چند نمونه اشاره کرده است. انوری گوید:
پای تشریف صاحب عادل که جهان را به عدل چون عمر است (۱۲)
معنی بیت: احسنت احسنت (آفرین) ای پادشاه جهان بخش که در زمان تو، مزه و شیرینی عدل به وجود توست چنانکه سکه عدالت عمر در جهان مشهور و ضرب المثل گشته است.
و یا به عبارت بهتر: آفرین بر تو ای شاه جهانبخش که در دوران حکومت تو عدالت و دادگستری با وجود تو شیرینی و حلاوت یافته و عدالت و دادگری تو مانند سکه ای است که هر کسی آن را ببیند به یاد عدالت عمر خلیفه دوم مسلمانان می افتد.
۲۷)پیش آن دست که دائم فلکش بوسه دهد ابر معزول و خزان مفلس و کان کم خطر است
در بیت صنعت غلو، تشخیص و صنعت مراعات النظیر (ابر، خزان، فلک، بوسه دادن، دست) وجود دارد.
معنی بیت: در برابر آن دست که همیشه آسمان بر آن تعظیم می کند ابراز بخشندگی معزول شده، (نیازی به کرم ابر نیست) و پاییز (با داشتن سکه هایی از برگ درختان) بی چیز و ناتوان و معدن طلا و زر و ثروت بی ارزش است (در مقابل این دست ابر و پاییز و معدن و طلا و … معنی و ارزشی ندارند)
۲۸)هر سری کان مثلاً بر خط فرمان تو نیست قلم آسا ببر آن سر که در آن درد سرست
بین سرها جناس تکریر، بین خط، فرمان و قلم صنعت مراعات النظیر وجود دارد.
و نیز در بیت صنعت رد العجز علی الصدر وجود دارد.
معنی بیت: هر زندگی یا مردی که با خط و نوشته امر تو به وجود نیامده باشد مانند قلم که آن را می برند، سر آن مرد را با شمشیر بزن که وجود او برای دولت شما دردسر و زحمت درست می کند.
۲۹)سگ به است از من اگر خصم ترا سگ دانم زانکه در مذهب من خصم تو از سگ بتر است
در سگ جناس تکریر وجود دارد.
در بیت صنعت تصدیر (رد العجر علی الصدر) وجود دارد.
معنی: اگر دشمن ترا سگ بخوانم آن سگ از من بهتر است زیرا که در آیین و مرام من دشمن تو از سگ هم بدتر و پست تر است.
۳۰)شاه و شهزاده بسی اند درین عهد و لیک خسروا تو دگری کار تو چیزی دگرست