در این پژوهش با توجه به ماهیت موضوع از روش تاریخی استفاده شده است و روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش عمدتاً کتابخانه­ای و اسنادی می باشد، که بعد از شناسایی منابع موجود تکمیل می شود. ضمن اینکه گرداوری اطلاعات در این پژوهش از طریق فیش برداری است که فیش ها بر اساس سازماندهی تحقیق و موضوع فیش ها طبقه بندی می شود که به محقق در تحلیل و نگارش متن تحقیق کمک می کنند.

سازماندهی پژوهش:
در راستای اهداف ذکر شده این پژوهش در شش فصل سازماندهی شده است.
در فصل اول کلیات تحقیق ذکر شده است.
در فصل دوم به چگونگی ساختن این شهر و پیشینه تاریخی آن در دوره قبل از اسلام پرداخته شد. همچنین سعی شده است با ارائه توضیحاتی در مورد ادیان و مذاهب در اواخر دوره ساسانیان وضعیت دینی ارّجان در آستانه ورود اسلام مشخص گردد.
فصل سوم، جغرافیا و تاریخچه ای از کوره ارّجان و نواحی و رساتیق آن را بیان می کند. در این فصل به مباحث مختلف جغرافیای تاریخی منطقه که می توانست در راه رسیدن به اهداف اصلی تحقیق در فصول بعد کمک نماید پرداخته شده است. در این فصل ارّجان و نواحی و رساتیق آن، ارتباط آنها با موضوع تحقیق و قرار گرفتن زمینه های اصلی رشد و توسعه اقتصادی فرهنگی، سیاسی و… در منطقه مورد نظر می باشد.
فصل چهارم معطوف به روابط سیاسی کوره ارّجان و نواحی و رساتیق آن با حکومت های اسلامی در طول چهار قرن اول هجری قمری است، و به سه بخش تقسیم شده است. در بخش اول وقایع دو قرن اول هجری شرح داده شدند. ابتدا به چگونگی ظهور اسلام و فتح ارّجان توسط مسلمانان در دوره خلیفه دوم اشاره شده است، و در قسمت بعد سعی شده است از دورۀ امامت امام علی(ع) و اختلافاتی که با بنی ناجیه و خوارج داشتند، و همچنین نبرد های مختلف خوارج در سراسر دوره اُموی و عباسی در نواحی مختلف ارّجان ذکری به میان آید. در بخش دوم به نقش ابوسعید جنابی و نوادگانش در شکل گیری جنبش قرمطیان و همچنین نقش سیاسی امرای صفاری و روابط آنها با حکومت عباسی در منطقه ارّجان اشاره شده است. در بخش سوم از اوج عظمت و شکوفایی سیاسی ارّجان در دوره آل بویه به صورت مفصل یاد شده است که بیشترین مطالب این فصل به وضعیت سیاسی ارّجان در این دوره مهم تاریخی اختصاص دارد.
فصل پنجم اختصاص به وضعیت اقتصادی ارّجان دارد. در این فصل ابتدا وضعیت اقتصادی ارّجان در دوره مهّم آل بویه روشن شده است، سپس سعی شده به تأثیرات شبکه ارتباطی گسترده ارّجان در اقتصاد این دوره پرداخته شود. در ادامه وضعیت تجّاری ارّجان به دو قسمت تجّارت دریایی و زمینی تقسیم شده، و به نقش شهرها و نواحی آن در این تجّارت اشاره شده است. در آخر به وضعیت کشاورزی، صنایع، ضرب سکّه و وضع مالیاتی ارّجان و نقش آنها در وضعیت اقتصادی منطقه پرداخته شده است.
فصل ششم به وضعیت فرهنگی و دینی ارّجان در چهار قرن اول هجری اختصاص داده شده است و به دو بخش فرهنگی و دینی تقسیم شده است. عمده ترین مطالب بخش فرهنگی به علم موسیقی اختصاص داده شده است. در این فصل ابتدا بعد از تعریف موسیقی به وضعیت موسیقی در دوره قبل از اسلام و بعد از اسلام اشاره شده است و سعی شده با بررسی نقش ابراهیم ارّجانی و نوادگان و شاگردانش موسیقی ایران قبل از اسلام را به دوره اسلامی متصل نمود. در ادامه به وضعیت صوفیه در ارّجان روشن شده و در آخر به نقش پزشکانی مثل ابوزید ارّجانی اشاره شده است.
بخش دوم اختصاص به وضعیت دینی ارّجان دارد که در این بخش ابتدا به وضعیت زردشتیان و مسیحیان در این منطقه پرداخته شده است و سپس اهل حدیث و معتزله و سایر ادیان و مذاهب ارّجان یاد شده است. در پایان به چند تن از اصحاب ائمه و رجال اهل حدیث در ارّجان اشاره شد و احادیثی از هر یک از این بزرگواران نقل گردید.

نقد و ارزیابی منابع
در پژوهش پیش رو ۱۵۶ منبع و مأخذ مورد استفاده قرار گرفته اند که می توان آنها رابه چند دسته تقسیم نمود: که در این تقسیم بندی می توان به منابع دست اول تاریخی؛ منابع جغرافیایی، کتب رجال و انساب و تحقیقات جدید اشاره نمود. ما در اینجا به نقد و ارزیابی تعدادی از این منابع می پردازیم.

منابع تاریخی دست اول
-تجارب الامم اثر ابن مسکویه یکی از منابع مهّم و دست اول دورۀ آل بویه می باشد. ابن مسکویه در ۳۲۶ هجری در پرندک شهرستان زرندیه متولد شد. او در همان کودکی علوم مقدماتی را فراگرفت، و به سرعت در طبیعیات و الهیات و ریاضیات و طب عالمی سرشناس شد. وی در آغاز زردشتی و بعد اسلام آورد و مدتی در استخدام محمدبن‌المهلبی وزیر معزالدوله بود. سپس نزد ابن العمید، وزیرِ رکن‌الدوله دیلمی، در سمت کلیددار کتاب‌خانه وی خدمت نمود، اما پس از کشته‌شدن وی به خدمت عضدالدوله رسید. او در دربار دیلمیان صاحب مقام و منزلت والایی بود، چنان‌که خود را از صاحب بن عباد کم‌تر نمی‌دانست. ابن مسکویه در ۴۲۱ هجری درگذشت و وی را در تخت فولاد اصفهان به خاک سپردند. بنابراین چون ابن مسکویه در دربار آل بویه می زیست و بسیاری از وقایع را خود دیده یا از افراد مورد اعتماد شنیده بود، اطلاعات سرشاری راجع به دولت آل بویه در ارّجان به نگارش در آورده است، و ما بخش وسیعی از مطالب خود را از این منبع مهم تاریخی گرفتیم.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

-الکامل فی التاریخ اثر عزالدین ابن اثیر که در سال۵۵۵ هجری تولد و در سال ۶۳۰ هجری وفات یافته است. یکی از این منابع است که نویسنده سعی فراوان کرده تا یک تاریخ پویا از طریق جمع آوری وقایع در شکل سالنامه ای شکل دهد.
هرچند استفاده از منابع بعضی کمبود های اثر وی را نمایان می کند، ولی بلیغ بودن و روانی متن وی معیاری برای نویسندگان بعدی شده است. او وقایع تاریخی را تا سال ۶۲۸ هجری ذکر می کند. وی اطلا عات خود دربارۀ سه سده ی نخستین اسلامی را از بلاذری و طبری و دیگران گرفته است. ولی با این وجود در میان منابع اصیل به شیوه ای استادانه نوشته شده و جایگاهی در خور دارد و اطلاعات وسیعی در بخصوص از جنبه سیاسی راجع به ارّجان و نواحی آن دارد.
-تاریخ الرسل و الملوک یا تاریخ الامم والملوک معروف به تاریخ طبری کتابی است به زبان عربی که توسط محمد بن جریر طبری تاریخ‌نگار و محقق مسلمان ایرانی در اواخر سده سوم پس از هجرت به رشته تحریر درآمده‌است. این کتاب تاریخ را از زمان خلقت شروع کرده، و سپس به نقل داستان پیامبران و پادشاهان قدیمی می‌پردازد. در بخش بعدی کتاب طبری به نقل تاریخ پادشاهان ساسانی می‌پردازد، و از آنجا به نقل زندگی پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص) می‌پردازد. در این کتاب وقایع پس از شروع تاریخ اسلامی به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۲۹۳ هجری را در بر می‌گیرد. تاریخ طبری دارای ۱۶ جلد و مرجع عمده تاریخ ایران تا اول سده چهارم هجری است، که اطلاعات سرشاری راجع به وضع سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی و… ارّجان دارد.
-اخبارالطوال، کتابی در تاریخ به زبان عربی از ابوحنیفه دینوری، متوفی ۲۸۱ یا ۲۸۲ ق یا قبل از ۲۹۰ ق، و یکی از مهمترین منابع تاریخ ایران است. این کتاب حوادث دولت های عرب را پس از اسلام تا پایان خلافت المعتصم، خلیفه عباسی(۲۲۷ ق/ ۸۴۲ م) در بر دارد، به علاوه شامل بسیاری از مقررات اسلام در امور سیاسی و اداری، و نخستین مورد اجرای آن ها در دولت اسلامی است. دینوری برخی وقایع عصر خود را که شخصاً دیده یا شنیده در اخبار الطوال ذکر کرده، و این بر ارزش اثر وی می افزاید. مؤلف به خلاف شیوه برخی از تاریخ نویسان اسلامی وقایع را سال به سال و یا بر حسب سلسله و کشور یاد نمی کند، بلکه آن ها را از آغاز تا فرجام پیوسته می آورد. اخبارالطوال در باب فتوح اسلام دارای روایاتی است که در دیگر منابع دیده نمی شود.
-تاریخ ابن خلدون اثر ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون (۸۰۸-۷۳۲ ه‍ ق،) معروف به ابن خلدون است. او تاریخ‌نگار، جامعه‌شناس، مردم‌شناس و سیاست‌مدار مسلمانی بود که از پیشگامان تاریخ‌ نگاری به شیوه علمی و از پیشگامان علم جامعه‌شناسی است، که حدود ۴۰۰ سال پیش از اگوست کنت می‌زیست. عبدالرحمن آموزش‌های آغازین را را نزد پدرش فراگرفت و سپس نزد علمای تونسی قرآن و تفسیر، فقه، حدیث، علم رجال، تاریخ، فن شعر، فلسفه و منطق آموخت. او در دربار چند امیر در مراکش و اندلس به کار سیاسی پرداخت، اما در ۴۲ سالگی به نگارش کتابی پیرامون تاریخ جهان رو آورد که مقدمه آن بیش از خود کتاب شناخته شده‌است. این کتاب تاریخى موسوم به «العبر و دیوان المبتداء و الخبر فى ایام العرب و العجم و البربر» به دلیل سبک بدیع و نگرش نوینش، توجهات بسیاری را به خود جلب داشت و از دلایل اصلی شهرت وی است. این کتاب  با نام «مقدمه ابن خلدون» در ایران شهرت دارد و توسط محمد پروین گنابادی به فارسی ترجمه شده‌است. در این کتاب اطلاعات سرشاری بخصوص در مورد ارّجان در دورۀ آل بویه آمده است.
-کتاب فتوح البلدان اثر احمد بن یحیی بلاذری آخرین کتابی عمده‌ای است که درباره فتوحات مسلمانان به دست ما رسیده است. بلاذری از بیشتر کتاب‌هایی که قبل از او نوشته شده بودند و نیز از گروه بیشماری از بزرگان، دانشمندان و راویان یاری گرفته است. اساس نوشتن کتاب‌هایی مانند فتوح البلدان و اصولاً از نوع فتوح در تاریخ نویسی مسلمانان به ویژه در سده دوم هجری، خود گونه‌ای نیاز اداری و مالیاتی بود،. در چارچوب قوانین اسلامی بسیار مهم بود که دانسته شود کدام سرزمین با زور و یا با صلح در زمره متصرفات مسلمانان درآمده است، زیرا بنابر چگونگی تصرف آن، اقوام تابع می‌بایست خراج، جزیه و یا عشر می‌پرداختند. بدین‌سان نوعی تاریخ‌نویسی که مربوط به تاریخ فتوحات مسلمین بود بوجود آمد، که از نامی‌ترین آنها فتوح البلدان است.
- یکی از مهمترین تواریخ محلی فارسنامه ابن بلخی می باشد. وی نواده ی یکی از مستوفیان ایالت فارس است، در این ایالت متولد شد و نشو و نما یافت و در دوره ی سلطان محمد سلجوقی و در سال ۵۱۰ ه. ق اثر خود یعنی فارسنامه را نگاشت. در اثر وی ولایات مختلف ایالت فارس را ذکر و بررسی می کند، ضمن آنکه از لحاظ تاریخی و بخصوص در مورد ایالت فارس و کرمان در زمان عضدالدوله دیلمی مطالب شایان توجهی را ذکر کرده است.
- مروج‌الذَهَب و معادن‌الجوهر به فارسی به معنای مرغزارهای زر و معادن گوهر کتابی تاریخی نوشته علی بن حسین مسعودی، تاریخ‌نویس و جغرافی‌دان سده چهارم هجری است. نام کتاب به معنی گذرگاه‌ها و معدن‌های گوهر است و مروج جمع مَرج به معنای چمنزار یا مرغزار است. مروج‌الذهب به ضبط و ثبت تاریخ بشر، داستان‌های تاریخی و مسائل قوم‌شناسی مللی می‌پردازد که مسعودی در مسیر مسافرتهای خود از مصر تا هندوستان آنها را ملاقات کرده بود. مروج الذهب یکی از کتابهای مهم تاریخی است که در نیمه اول قرن چهارم هجری توسط ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، مورخ و جغرافیدان بزرگ شیعی تالیف شده است. این جهانگرد تیزبین و مورخ چیره دست حاصل یک عمر جهانگردی و مطالعه عمیق خود را در اندیشه و رفتار اقوام مختلف در این کتاب به رشته تحریر درآورده است. مروج الذهب از این جهت که شامل تاریخ ملل قدیم از جمله ایرانیان است و اطلاعاتی دقیق و کمیاب از خصایص زندگی این اقوام به دست می دهد، از منابع معتبر مطالعات شرقی به شمار می رود و در نزد خاورشناسان اعتبار و حرمتی بسزا داشته است. این کتاب از مهمترین منابع اساطیر و تاریخ قبل و بعد از اسلام، خاصه ایران دوره ساسانی و تاریخ صدر اسلام محسوب می شود، و راجع به کوره ارّجان اطلاعات بسیار مفیدی دارد.

کتب انساب و رجال
-رجال شیخ طوسی نزد دانشمندان شیعه دارای اعتبار ویژه‌ای است. این کتاب از اصول پنج گانه اولیه رجال است. تاریخ تألیف این کتاب در اواخر عمر شیخ طوسی بوده و شیخ مطالب این کتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانی که در اختیار داشته جمع آوری نموده‌است. پس از او منابع مذکور از بین رفته، و تنها راه دستیابی به مطالب منابع اولیه همین اصول رجال است. در این کتاب ابتدا نام و کنیه و لقب و نسبت افراد آمده، و در بعضی موارد رابطه او با معصوم نیز ذکر شده‌است. طبقه راویان و برخی تاریخ‌ها و توثیقات و تصنیفات نیز به مناسبت ذکر شده است. در این کتاب کمتر توجهی به مذهب یا جرح و تعدیل افراد شده، و در اکثر موارد تنها نام افراد ذکر شده و هیچ توضیح اضافه‌ای برای آنها نیامده‌است. شیخ طوسی دارای آثار دیگری مثل تهذیب الاحکام، اختیار معرفه الرجال و…. است که از آنها نیز در این پژوهش استفاده شده است.
-الانساب یکی از کتابهای مهم تصنیف شده در قرن ششم‏ هجری، تألیف ابی عبدالکریم بن‏ محمد بن منصور تمیمی سمعانی (متوفی ۵۶۲ قمری) است. با اینکه موضوع این کتاب‏ نسب‏شناسی یا شجره‏نگاری، و به اصطلاح اعراب‏ «التشجیر» است، کتاب الانساب مشتمل بر اطلاعات بسیار سودمند و مهم دیگری نیز هست. یکی از فواید الانساب آوردن نام کتابها و نویسندگانی است که غالبا در منابع دیگر یاد نشده‏ است. زیرا مؤلف سختکوش آن برای نگارش این‏ کتاب رنج سفرهای طولانی و فراوان را به نقاط مختلف جهان برخود هموار نموده، و در شهرها و روستاهای کوچک و بزرگ کتابهای بسیاری را دیده و یا دربارۀ آنها شنیده، و با بسیاری از محدثان و محققان دیدار کرده و حاصل آن همه را در کتاب‏ الانساب فراهم آورده است. این کتابها اعم از تفاسیر و علوم قرآنی، ادبی، عرفانی، تاریخی، سفرنامه‏ها و دواوین شعرند، که اکثر آنها متأسفانه‏ امروز در دست نیست و حتی در منابع کتابشناسی‏ دیگر هم نامی از آنها نیامده است. در این کتاب راجع به محدثان و بزرگان، موسیقی دانان و … ارّجان نیز مطالب بسیاری آمده است.
-کتاب الاَغانی نوشته ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین بن محمد اموی قرشی، شامل برگزیده آوازها، دانشنامه شعر و ادب، قصه‌ها و اساطیر و موسیقی عرب در عصر جاهلی، اموی و صدر دولت عباسی تا آخر قرن سوم هجری است. او هر آواز را با شرح حال شاعر و خواننده و نوازنده و آهنگ ساز و تفصیل لحن آن ثبت کرده، و وزن عروضی و مشکلات لغوی و مناسبات تاریخی و نوادر و حکایات مربوط به آن را در ذیل هر آواز بیان کرده ‌است. نثر کتاب روان و فصیح است و از منابع موثق و مهم متون کلاسیک عربی است. اغانی جمع کلمه أغنیه، به معنای کلام موزون و آهنگینی است که به آواز و با ساز خوانده می‌شود و مترادف آن در فارسی ترانه است. در این کتاب مطالب سرشاری راجع به ابراهیم ارّجانی و خاندان او آمده است.

منابع جغرافیایی
یکی نمونه از منابع بسیار مهم برای روشن برای روشن شدن جغرافیای تاریخی ارّجان همچنین به دست آوردن اطلاعاتی راجع به وضع دینی، اقتصادی و فرهنگی مردم این منطقه آثار جغرافی نویسان است. ما در این پژوش از کتاب های جغرافیایی زیادی استفاده نموده ایم و در اینجا فقط به نقد چند مورد از آنها می پردازیم.
- کتاب مقدسی به نام احسن التقاسیم فی معرفه العقالیم که یک کتاب جغرا فیایی است نیز یکی از این منابع می باشد که در مورد بنادر ارّجان مطالبی را ذکر کرده است.
یک تفاوت اساسی که مقدسی با دیگران دارد این است که آنچه را که خود در مناطق مختلف دیده ذکر کرده است، و کتاب وی بدون شک اصیل ترین کتاب های جغرافیایی عرب می باشد. با توجه به اینکه در شهرهای مختلف به آداب و رسوم، محصولات و توصیف خود شهرهای مختلف پرداخته کتاب وی را در کتب قرون وسطی اعراب بی نظیر جلوه می دهد و از این حیث بهترین است. کتاب وی در سال ۱۳۶۱ شمسی توسط علینقی منزوی به زبان فارسی ترجمه شده است و به چاپ رسیده است.
- معجم البلدان اثر یاقوت حموی کتاب جغرافیایی دیگری است که در قرن حملۀ مغولان و سقوط خلافت عباسی یعنی قرن هفتم هجری نگاشته شده است.
این کتاب فرهنگ جغرافیایی مفصلی دارای چند جلد، که مؤلف هم براساس سفر های خود و هم از کتاب هایی که پیش از وی نوشته شده این اثر را نوشته است. اگر این کتاب را با دقت مطالعه کنیم به ارزش بی حد و حصر آن می توان پی برد. وی مطالب کتاب خود را بر اساس حروف الفبا تنظیم کرده و تقریباً از همۀ جغرافی نویسان قبل از خود اقتباس کرده، و اطلاعات جامعی راجع به ارّجان دارد.
- نزهه القلوب حمدالله مستوفی کتابی است به زبان فارسی در شرح و بررسی حکومت ایلخانان یعنی ایران و بین النهرین است. در این کتاب اوضاع این مناطق بعد از هجوم مغولان و ایجاد حکومت ایلخانان شرح داده شده است و در آن اطلاعات مؤثری راجع به کوره ارّجان یافت می شود.
- مسالک و ممالک اثر دانشمند ایرانی سده سوم و چهارم هجری ابواسحق ابراهیم اصطخری است. اصطخری نخستین تحریر کتاب خود را در حدود سال‌های ۳۱۸ – ۳۲۱ ه. ق و تحریر دوم آن را در سال ۳۴۰ ه. ق به نگارش درآورد. این متن یکی از کهن‌ترین نوشته‌های دوره اسلامی درباره سرزمین‌های اسلامی و بویژه ایران است که آگاهی‌های ارزنده‌ای درباره سرزمین‌های اسلامی در دسترس ما قرار می‌دهد. این متن علاوه بر پرداختن به آگاهی‌های جغرافیایی – از قبیل فواصل شهرها، منابع - آگاهی‌های ارزنده‌ای درباره مسائل اقتصادی –مانند منابع معدنی، محصولات کشاورزی، صنایع دستی و… - و دانسته‌های دیوانی در شهرهای اسلامی و همچنین آداب و رسوم مردمان هر شهر و دیه در بر دارد، که برای بررسی‌های اجتماعی و اقتصادی این مناطق در سده‌های سوم و چهارم هجری بسیار سودمند است. افزون بر این‌ها، نقشه‌هایی در این اثر دیده می‌شود که از دیدگاه مسائل ایرانی اهمیت بسیاری دارد. در این کتاب فصلی نیز به فارس و کوره های آن از جمله ارّجان اختصاص داده شده که در این فصل از شهرها و نواحی ارّجان و ویژگی های جغرافیایی آنها صحبت کرده است.
- حدود العالم من المشرق الی المغرب «کرانه های جهان از خاور تا باختر» از کتاب‌های منثور سده چهارم هجری قمری (۳۷۲ ق) است. حدودالعالم با یافته های امروزی، نخستین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است. این کتاب در رابطه با شکل و موقعیت کره زمین، جغرافیای عمومی، به ویژه جغرافیای سرزمین‌های اسلامی است. نام مؤلف کتاب معلوم نیست. اطلاعات این کتاب دقیق و نثر آن ساده و روان است. و در آن راجع به وضعیت جغرافیایی ارّجان و شهرهای آن مطالبی را ذکر کرده است.